Rationaliteit

Dat onze soort slechts een ietsiepietsie rationeler denkt en doet dan bonobo's, weten we natuurlijk allang. Het allerbeste bewijs van onze irrationaliteit vinden we als vanzelf bij religies. Die zijn immers gebaseerd op een ver verleden waarin charismatische lieden rondliepen wier persoonlijk gekleurde ideeën, uitingen en hallucinaties ooit op schrift zijn gesteld. Ontelbaar veel sprookjesboeken leverde het op; geschriften die in de loop der eeuwen de leidraad zouden vormen voor miljarden volgelingen, ondanks het feit dat nog nooit enig bewijs werd gevonden dat het bovennatuurlijke ook maar één molecuul of zandkorreltje van zijn plaats deed verschuiven. 

     Maar naast de welbekende religieuze wegbereiders, geloven we ook nu nog in vage medicijnmannen en -vrouwen die je zouden kunnen genezen van beriberi of kanker. En in sjamanen en coaches, die je, bijvoorbeeld, wijsmaken dat je heel erg in jezelf moet geloven. Ik ben sjamaan noch coach, toch geloof ik direct dat zulks heel fijn in de oren klinkt. In de praktijk betekent het echter vooral dat je sterk in je eigen sneue geklungel dient te geloven waardoor je er geen sodemieter mee opschiet. 

     Lang verhaal kort: wij laten ons graag foppen, al is het maar voor dat rustgevende, beschermende gevoel dat een vermeende autoriteit kan bieden.

     Ook op een meer werelds niveau laten we ons graag bedotten. (Het werkwoord 'naaien' mag hier ook.) Ik hoef alleen maar de namen te noemen van sommige 'grote' leiders die hun volk aperte onwaarheden voorspiegel(d)en. En de kudde trapt(e) daar steeds weer in, met alle misselijkmakende gevolgen van dien - voor de actualiteit verwijs ik graag naar het nieuws van gisteren of vandaag. Sterk afhankelijk van de kwaliteit van de diverse media, treft men tussen de vaak goede nieuwsgaring ook veel al dan niet van bovenaf gedicteerde desinformatie aan, soms zelfs keihard nepnieuws of gemanipuleerde beelden waardoor zomaar waanzinnige theorieën kunnen ontstaan. En dan laat ik de sociale media nog maar even achterwege. In deze mêlee van al dan niet foute data stinken we vrij massaal, ongeacht gezindheid, politieke stroming, sociale klasse en opleiding. Dat geldt natuurlijk met name voor hen bij wie, zacht gezegd, rationeel en onafhankelijk denken nou niet bepaald de allergrootste competentie is.

     Daarom is het op z'n tijd best aardig te checken hoe het met je eigen weldoordachtheid staat. Zin in? Stort je dan op het testje hieronder dat ik jatte uit het boek Rationaliteit van de Canadees-Amerikaanse auteur Steven Pinker, hoogleraar psychologie aan de Harvard-universiteit, tevens taalkundige. Het betreft drie simpele vragen die, in al hun eenvoud, een beroep doen op de ratio waardoor velen ze vrij snel en uit het hoofd kunnen beantwoorden, althans in theorie.

1. Een smartphone en een hoesje kosten samen 110 euro. De telefoon is 100 euro duurder dan het hoesje. Wat kost het hoesje?
2. Acht printers doen er acht minuten over om acht folders te printen. Hoelang zouden 24 printers over 24 folders doen?
3. Een veld staat vol onkruid. De lap onkruid wordt elke dag twee keer zo groot. Na dertig dagen staat het hele veld vol onkruid. Hoelang duurde het voordat het halve veld vol onkruid stond?

Voel je je uitgedaagd, lees dan even niet verder want hieronder volgen de antwoorden. Succes!

 

--------------------------

De juiste antwoorden:
1. vijf euro.
     De meeste mensen denken in een flits aan 10 euro. Oorzaak: ze werden afgeleid door de mooie getallen 110 en 100, en het verschil tussen die twee.
2. Acht minuten.
     Velen denken hier te ingewikkeld. Ze worden bijvoorbeeld afgeleid door die 24, wat driemaal zo veel is als 8. Maar dat getal doet er niet toe zolang er evenveel printers als folders zijn en de printers gelijk draaien.
3. Negenentwintig dagen. 

    Een dag later, de dertigste dag dus, verdubbelde het onkruid zich zodanig dat het veld geheel vol stond. Al die andere dagen doen er niet toe.

Onderzoek onder duizenden Amerikaanse studenten - waaronder nerds van het prestigieuze MIT, oftewel Massachusetts Institute of Technology - toonde aan dat slechts zes procent van de studenten alle vragen goed had. Een derde had alles fout!

     Volgens onderzoekers, zo las ik in Pinkers boek, worden fouten veroorzaakt door de botsing tussen twee cognitieve systemen. Systeem 1 verleidt ons tot snel denken en vlug een oordeel klaar hebben. Systeem 2 wil juist dat je er goed over nadenkt. 

     Fouten hebben dus niet zozeer met domheid te maken (nou ja, kom op, in zekere zin wel natuurlijk), maar des te meer met zaken als ongeduld, vooringenomenheid, slordig leeswerk, zenuwen, piekerstoring, angst, blokkade, impulsiviteit, ruis en - dus - een gebrekkige ratio.
     Een hele geruststelling, vindt deze bonobo. 

Bron: Pinker S. (2021), Rationaliteit, Amsterdam, Atlas Contact.